Summary of
Initiatives

Kuputaka

Tāpiritanga

Ko te rahi o ngā pūtea hou ka noho wātea i ia Tahua ka tāpuitia ki ētahi kōpaki, ā, ka kīia ko ngā tāpiritanga. Te moni ka taea te whakahāngai ki ngā whakataunga Tahua ina tono atu ngā tari ki te whakapiki i ngā whakapaunga moni, ki te whakaheke rānei i te whiwhinga moni.

Tāpiritanga Whakahaere

Ko te tāpiritanga whakahaere te tapeke o ngā pūtea hou ka tukuna mō ngā whakahaeretanga o ia rā o te kāwanatanga.

Tāpiritanga Uara

Ko te tāpiritanga uara te rahi o ngā pūtea tāpiri ka tukuna hei hoko rawa, e whakapiki ai i te uara o te ripanga kaute o te Karauna, hei tauira, ko te haumitanga ki ngā rawa angaanga pērā i ngā kura me ngā hōhipera.

Te arotake ā-tau

Ko te whakatātare a te Whare Paremata me āna komiti i te whaihua i te tau kua pahure, me ngā whakahaeretanga o nāianei o ngā tari Kāwanatanga, ngā Āpiha o te Paremata, ngā hinonga Karauna, hinonga o te rāngai Kāwanatanga me ngā rōpū tūmatanui.

Tuaritanga

Ko ngā Tuaritanga he whakaaetanga ā-ture ka tukuna e te Paremata ki te Karauna, ki tētahi Tari o te Paremata rānei kia whakamahi i ngā rauemi tūmatanui. Ko te nuinga o ngā tuaritanga ka whakatakotoria ki ngā Ture Tuaritanga (Appropriation Acts).

Pire Tuaritanga

He pire nā te Kāwanatanga ka tono kia whakamanatia e te Paremata te whakapau moni tūmatanui, te whai taumahatanga rānei. Ka whakaaturia ngā taipitopito o ngā mahere whakapaunga a te Kāwanatanga i ngā pepa e tukuna ana i te taha o ia Pire Tuaritanga. (Tirohia: Whakatau Tata).

Rawa

He rauemi e whakahaeretia ana e tētahi hinonga. Ko te rauemi he mea he pitomata ratonga tōna, he āheinga rānei ki te whakawhanake painga ōhanga.

Rahinga Pūtea

Te taumata pūtea kua whakaaetia mō tētahi o ngā momo whakapaunga (hei tauira, te Tuari Pūtea Mātauranga).

Pire

Tētahi ture marohi, mā te Whare Paremata e whakaaroaro pea.

Te Tahua

Te tukanga hei whakarite, hei hopu i ngā kōrero mō ngā kaupapahere ohaoha me ngā mahere whakapaunga a te Kāwanatanga mō ia tau, ka hua mai te tukunga o tētahi Pire Tuaritanga me te tukunga o te tauākī Tahua.

Te Tiro Wawe ki te Tahua

Ko Te Tiro Wawe ki te Tahua tētahi tirohanga whānui o ngā pārongo Tahua, kei roto ngā kaupapa matua mā ngā hunga arapāhō, mā te marea hoki. Ka whakarāpopotohia ngā whakataunga whakapaunga a te Kāwanatanga me ngā kaupapa matua o roto i Te Whaikōrero Tahua, te puka Tahua Toiora me Te Whakahounga Ōhanga, Moni Tūmatanui hoki o te Tahua.

Te Whakahounga Ōhanga, Moni Tūmatanui hoki o te Tahua

Kei roto i te Te Whakahounga Ōhanga, Moni Tūmatanui hoki o te Tahua, arā, te Budget Economic and Fiscal Update (BEFU) ngā matapae ōhanga a Te Tai Ōhanga, me ngā matapae tauākī pūtea a te Kāwanatanga, tae ana ki ngā hīraunga ahumoni o ngā whakataunga a te Kāwanatanga me ētahi atu pārongo e hāngai ana ki te tirohanga whakamua mō te moni tūmatanui me te ōhanga. Ka matapakitia hoki i roto i te BEFU ngā tūraru matua ki ngā matapae ōhanga me te moni tūmatanui.

Te Rā Tahua

Ko tēnei te rā ka tohua e te Minita Ahumoni, ka whakaaturia te Tahua e te Kāwanatanga, ā, ka tukua te Tauākī Tahua.

Te Tauākī Kaupapahere Tahua

He pepa ka whakapuakina e te Minita Ahumoni i ngā marama tata i mua i te Tahua, hei āhuahua i te Tahua me ngā whāinga kaupapahere o roto. Ka arotake te Komiti mō te Ahumoni me te Whakapaunga i te Tauākī Kaupapahere Tahua, ā, ka pūrongo atu ki te Whare Paremata (ka whakatairite ki te Tauākī Tahua).

Te Whakatakinga Tahua

He tauākī Te Whakatakinga Tahua mā te Minita Ahumoni e kōrero ā te tīmatanga o te tautohetohe Tahua a te Paremata. Ko te arotahi matua o te tauākī ko te tūnga whānui o te moni tūmatanui me te ōhanga, ko ngā whāinga kaupapahere matua o te Kāwanatanga, ā, me pēhea aua whāinga matua e whai pūtea.

Whakapaunga rawa

Ngā whakapaunga nā te hoko rawa, nā te whakawhanake rawa rānei (tae ana ki ngā rawa kikokiko, rawa tūrehurehu rānei, ngā rawa ahumoni me te mana pupuri i ngā hinonga).

Te Tauine Utuhoko (CPI)

Ko te tauine ō-kawa o Tatauranga Aotearoa hei ine i te pāpātanga o te whiti o ngā utu o ngā rawa me ngā ratonga e hokona ana e ngā kāinga. Kāore ngā inenga matua, tūāpapa rānei o te pikinga utu e aro ana ki ngā nekehanga utu mōrahi, whakarangirua rānei, ka paku rānei te aro atu.

Pēhanga Utu

He pūtea anō e hiahiatia, nā te kaha o te popono i ngā ritenga kaupapahere o nāianei, nā ngā āhuatanga pērā ki te piki o te tipu o te taupori, ngā nekehanga o te hangapori, te pikinga utu ki te rato, ki te whakatūturu rānei i te tuku ratonga nā ngā āhuatanga mākete o waho (hei tauira ko te pikinga utu) o ngā whakataunga utu mahi ngātahi, ngā pēhanga pikinga utu, ki te kawe rānei i tētahi herenga ā-ture, herenga waeture rānei.

Iho Karauna

He rāngai pūrongo, kei roto te Karauna, ngā tari kāwanatanga, ngā Tari o te Pāremata, Te Kaitiaki Tahua Penihana Kaumātua o Aotearoa (NZS), Te Pūtea Matua hoki.

Whakapaunga Iho Karauna

Ngā whakapaunga moni o ia rā (hei tauira, te utu mahi mō ngā kaimahi kāwanatanga, ngā utu ahumoni, te ū ki te waonga ā-motu te aha atu hoki) ka kore ngā rawa ōkiko e whakawhanaketia, e hokona rānei e te Iho Karauna. He inenga tāpiripiri tēnei o ngā utu whakapaunga, ā, kei roto ngā whakapaunga moni-kore, hei tauira, ko te hekenga uara o ngā rawa ōkiko.

Whiwhinga Iho Karauna

Ko te nuinga he whiwhinga tāke e kohia ana e te Kāwanatanga, heoi, kei roto hoki ngā whiwhinga moni haumitanga, te hoko atu o ngā rawa me ngā ratonga me ētahi atu whiwhinga moni o te Iho Karauna.

Te Anganga Ōhanga

He whakaahua kua whakataungia mō te ōhanga e tinga ana ka hua mai ā te wā heke. Kei roto i te anganga ngā tohu ōhanga kua matapaetia, pērā ki te tapeke wāriu hokonga (GDP – tae ana ki ngā wāhanga nui o te tapeke wāriu hokonga), ngā utu hokohoko, te koremahi me te whaimahi, me te tūnga taurite pūtea o nāianei o te tapeke utuutu.

Ngā Whakatau Tata mō ngā Tuaritanga

He tauākitanga whai taipitopito mō ngā marohi a te Kāwanatanga me pēhea te whakapau moni tūmatanui a ngā tari me ngā hinonga anō, te uru ki ngā taumahatanga hoki mō tētahi tau pūtea. Me tuku te whakaaetanga mō te whakapaunga mā tētahi Pire Tuaritanga.

Tau pūtea

Te tau, e ai ki ngā ritenga mō te ahumoni tūmatanui, arā, ko te wā ka tīmata i te 1 Hōngongoi o tētahi tau ā-maramataka ki te Pipiri o te tau e whai ake.

Rawa ahumoni

Tētahi rawa ahakoa he moni tūturu, tētahi tūtanga pakihi nō tētahi atu hinonga (ngā hea), tētahi tika ā-kirimana ki te whiwhi moni, hea rānei (ngā tāke kia utua mai me ngā tāke ACC), tētahi tika rānei ki te whakawhiti i tētahi rawa ahumoni, tētahi taumahatanga rānei i runga i ngā tūtohu pai (pikitanga o ngā pāpātanga/derivatives).

Taumahatanga Ahumoni

Tētahi taumahatanga, he herenga ā-kirimana kia utua ki te moni (he tāka kāwanatanga, nama kia utua atu rānei), ko te tika rānei kia whakawhiti i tētahi rawa ahumoni, tētahi taumahatanga rānei i runga i ngā tūtohu taumaha (te heke o ngā pāpātanga).

Whakamaunga atu Moni Tūmatanui (wā poto)

He tohu o ngā take whakamaunga atu o te Kāwanatanga mō ngā whakapaunga whakahaere, ngā moniwhiwhi whakahaere me te pānga o ōna whāinga ki te tapeke whakahaere, ngā nama, me te tōpūtanga uara o ngā rawa mō ngā tau e toru kei te haere mai (neke atu rānei). He herenga a ēnei whakamaunga kei raro i te Public Finance Act 1989 (PFA).

Whāinga Moni Tūmatanui (wā roa)

Ko ngā whāinga wā roa a te Kāwanatanga mō ngā whakapaunga whakahaere, ngā moniwhiwhi whakahaere, te tapeke whakahaere, te noho nama me te tōpūtanga uara o ngā rawa, e herea ana e te PFA. Me hāngai tonu ngā whāinga ki ngā mātāpono o te whakahaere moni tūmatanui tōtika e whakaahuatia ana i te PFA, ā, me hāngai tonu ki te wā kia 10 tau (neke atu rānei).

Te Tōpūtanga Nama

Ka whakaahua i ngā nama kua tukua e te karauna (te Iho Karauna), ā, kei roto ngā tāka kāwanatanga e pupurihia ana e te Tahua Penihana Kaumātua o Aotearoa, e ACC me Toka Tū Ake (EQC), engari kei waho ngā moni whakataunga me ngā pire pēke.

Tapeke Wāriu Hokonga (GDP)

He inenga o te tāpiritanga-uara o ngā rawa me ngā ratonga katoa e whakaputaina ki Aotearoa. Mā ngā panonitanga GDP e inehia ai te tipu haere, te raungaiti haere rānei o ngā mahi ōhanga, o ngā putanga hoki. Ka taea te ine i te GDP i runga i te tūāpapa o te whakapaunga moni, te putanga rawa rānei, ā, i runga hoki i ngā uara tūturu, uara mati rānei.

He Ara Waiora

Ko He Ara Waiora tētahi anga e āwhina ana i Te Tai Ōhanga ki te whai māramatanga ki te waiora, e kīia ana ko te tirohanga Māori mō te waiora, ā, ka tuituia, ka whakatōkia hoki ngā tirohanga o te ao Māori ki roto i ā mātou tohutohu kaupapahere me te ngākau tapatahi.

Whakakaupapa Ahumoni

He marohi kaupapa, he pānga tōna ki te ahumoni, ka whakaaturia ki ngā Minita i waenga i te tukanga tahua. Ko aua kaupapa e whakaaetia, e tautokona hoki e ngā Minita, ka pūrongohia i roto i ngā Whakarāpopoto o ngā Whakakaupapa Ahumoni kei roto i ngā puka Tahua e tukuna ana.

Te Imprest Supply Bill

He pire e aro ana kia tukua ki te Kāwanatanga te mana taupua ki te whakapau moni tūmatanui, ki te uru ki ngā taumahatanga hoki i mua i te whakaaetanga ki ngā marohi āmiki mō te whakapaunga i tētahi Pire Tuaritanga.

Te Māpua Hunga Mahi

Te putanga mō ia waetahi mahi (ka inehia ai pea ngā tāuru hei hāora mahi, hei kaute o ngā kaimahi rānei).

Te Anga Paerewa Oranga, arā, te Living Standards Framework

Ko te Anga Paerewa Oranga arā, te Living Standards Framework (LSF) tētahi o ngā anga toiora o Te Tai Ōhanga, ka noho tahi me He Ara Waiora, tētahi anga toiora i ahu mai i te mātauranga Māori. Mā te LSF e whakahau te whaiwhakaaro ki ngā pānga whānui o te kaupapahere, kia whai tukanga, kia aro ki te taunakitanga hoki. Kei roto i te anga he maha ngā āhuatanga e aro ana ki ngā āhuatanga e whakawhānui ai ngā kōwhiringa o te tangata, me ngā angitu oranga e pai ana te uara ki a rātou – tae ana ki te waiora, te mātauranga me te whaipūtea.

Ōhanga whārahi

Ka hāngai ki te whaihua, te hangahanga, te whanonga me te whakatau-whakaaro o te ōhanga whānui.

Te Māpua Āhuatanga-maha

Ko te Māpua Āhuatanga-maha (MFP) tētahi panonitanga o ngā putanga o ngā momo tāuru maha, i te nuinga o ngā wā ko ngā tāuru rawa me ngā tāuru mahi. Ka auau te ine o te MFP mā ngā kitenga-toenga (residuals), hei panonitanga o ngā putanga tē kitea i roto i te panonitanga o te tōpū o ngā tāuru.

Te Tuku Pūtea Tau-maha

Mā ngā ara tuku pūtea tau-maha ki te tuku pūtea, ka tuku takamua ētahi o ngā pānga tukunga o ngā whakataunga Tahua ki ngā tāpiritanga whakahaere o ngā Tahua kei te haere mai. Ka whakaheke tēnei i ngā tukunga whakahaere a ngā Tahua o ngā tau kei te heke mai, nā te mea kua whakatauria kētia ētahi o ngā whakataunga pūtea.

Te tōpūtanga nama

Mā te tōpūtanga nama e tuku pārongo mō te toitū o ngā pūkete pūtea o te Kāwanatanga. Ka whakaahua te tōpūtanga nama i ngā mino o te Karauna Matua me ngā hinonga Karauna, tango i ngā rawa ahumoni a te Karauna Matua (tae ana ki ngā pūtea tuku whakamua). Kei roto hoki ngā rawa ahumoni me ngā mino a Te Kaitiaki Tahua Penihana Kaumātua o Aotearoa (NZS).

Te tōpūtanga uara

Ko te tapeke o ngā rawa, tango i te tapeke o ngā taumahatanga. Ka whai haere te panoni o te tōpūtanga uara kei tētahi tau matapae i te tapeke whakahaere me ngā whakahounga uara o ngā whenua, ngā whare, ngā taputapu, ngā utauta hoki.

Ko te tōpūtanga uara ka riro i te Karauna

Ka whakaahua i te wāhanga o ngā rawa katoa tango i ngā taumahatanga o te Kāwanatanga ka riro i te Karauna. Kāore i roto ngā whaipānga teina o aua rawa me aua taumahatanga (arā, te wāhanga ka riro i ngā kaiwhaipānga kē i roto i ngā kamupene mana-pupuri-whakauruuru).

Tapeke whakahaere

Ka whakaahua i te OBEGAL (titiro ki raro nei) tāpiri i ngā pikinga tapeke, tango i ngā moningaro. Kei roto i te tapeke whakahaere ngā pikinga me ngā ngaronga moni kāore i pūrongotia torotika ai hei nekehanga tōpūtanga uara. He mea whakaaweawetia ngā pānga o ngā pikinga me ngā ngaronga ki te tapeke whakahaere e te taurangi o te mākete i te wā poto, me ngā whakahounga uara o ngā taumahatanga wā-roa.

Te tapeke whakahaere i mua i ngā pikinga me ngā moningaro (OBEGAL)

Ka whakaahua i te tapeke whiwhinga a te Karauna, tango i te tapeke o ngā whakapaunga a te Karauna, hāunga te wāhanga nō ngā rōpū whaipānga teina. He pai ake pea te OBEGAL i te tapeke whakahaere hei inenga whaihua mō te tūāpapa kaitiakitanga nā te mea kāore ngā manei o te mākete e uru ana ki te tātaitanga.

Matapae roa

Ka hāngai ngā matapae roa ki tua i te matapae rima-tau, ā, ka ahu mai i ngā matapae ōhanga wā roa, me ngā moni tūmatanui wā roa. Hei tauira, kei ngā matapae roa, he pūmāramarama, kāore he tāruarua ohaoha, ā, ka noho pūmau ngā pāpātanga huamoni, pikinga utu, koremahi hoki.

Public Finance Act

Ko te Public Finance Act te ture e whakatakoto ana i ngā tūāpapa o te anga ture, mā reira te āheinga o te Kāwanatanga ki te mino pūtea, ki te whakapau pūtea tūmatanui rānei. Kei roto ngā herenga pūrongo hei whakaū i te mahea me te noho haepapa o ngā mahi o te Karauna e whakaaweawe ana i te ahumoni tūmatanui.

Whakaarotau anō

Kei roto i te tukanga Tahua, ko tēnei te whakawhiti o ngā pūtea tūturu, mai i tētahi wāhi ki tētahi atu.

Toenga Penapena

Ko ēnei te whakaheke i ngā utu, i ngā whakapaunga rānei i ngā rahinga pūtea.

Kōmiti whiriwhiri

Tētahi kōmiti, kua herea te tokomaha o ngā mema ki tētahi kaute noa ana. Ko te nuinga o ngā komiti, he komiti whiriwhiri ā-kaupapa, ā, kei ia komiti tōna ake kaupapa.

Whakatautata tāpiri

He tauākī o ngā tapeke atu anō ka whakapaungia i tēnei tau pūtea e ngā tari Kāwanatanga, Āpihā o te Pāremata, hinonga Karauna, hinonga o te rāngai Kāwanatanga me ngā rōpū tūmatanui, tāpiri atu i ngā taipitopito whakapaunga o roto i ngā Whakatau tata. He herenga kia whakaaetia ēnei whakapaunga e tētahi Pire Tuaritanga, arā, e tētahi Appropriation Bill.

Pūtea kāingarua kua tūtohua

Ko te pūtea kāingarua kua tūtohua ko ngā pūtea kua tāpuitia mō tētahi kaupapa motuhake, ā, ka pupurutia ki te pūtahi, arā, kāore e tuaritia ana ki ngā rahinga pūtea. Ka whakamahi pea Te Tai Ōhanga i ngā pūtea kāingarua kua tūtohua hei utauta kaupapahere mō ngā kaupapa e matapaetia ka whiwhi pūtea, engari kei te tārewa tonu ētahi o ngā mahi i mua i te tuaritanga pūtea.

Whiwhinga tāke

Ko te ine-tāpiripiri, ehara ko te inenga moni ukauka, mō te tāke. He inenga o te tāke mō tētahi wā, ahakoa kua utua kētia, kāore anō kia utua rānei.

Ngā Tuari Pūtea

Ko te huritao a te Pāremata i ngā ture e pā ana ki ngā haonga, ka whakarōpūngia ngā haonga ki roto i ngā ‘Tuari Pūtea’. I te nuinga o ngā wā, ka whakarōpūngia ngā tuaritanga o te ‘Tuari Pūtea’ ki ngā rōpū e hāngai ana ki ngā haepapa manatū o tētahi Minita (hei tauira, kei roto i te Tuari Pūtea Hauora (Vote Health) ngā tuaritanga katoa kei raro i te haepapa o te Minita o te Hauora).

Tuari Pūtea (Whakatau tata)

Ko tētahi wāhanga o te Pire Tuaritanga kei roto ngā āmiki e pā ana ki te mana whakapau pūtea tūmatanui, ki ngā utu ka riro i tētahi wāhanga rānei. Hei tauira, ko te Tuari Pūtea Hauora.

Te tau ka mutu

Kei roto i ngā kauwhata me ngā ripanga o tēnei puka, ka rerekē te whakamahi o te angawā. Ka hāngai ētahi o ngā ripanga ki te tau tāke (31 o Poutūterangi), ko ētahi atu ka hāngai ki te mutunga o te tau ahumoni o te Kāwanatanga (30 o Pipiri). Hei tauira, ki te kore he kōrero kē, mō ngā tau 2021/22, 2022 rānei, ka hāngai aua kōrero ki te tau ka mutu i te 30 o Pipiri.