Kuputaka
Tāpiritanga
Ko te rahi o ngā pūtea hou ka noho wātea i ia Tahua ka tāpuitia ki ētahi kōpaki, ā, ka kīia ko ngā tāpiritanga. Te moni ka taea te whakahāngai ki ngā whakataunga Tahua ina tono atu ngā tari ki te whakapiki i ngā whakapaunga moni, ki te whakaheke rānei i te whiwhinga moni.
Tāpiritanga Whakahaere
Ko te tāpiritanga whakahaere te tapeke o ngā pūtea hou ka tukuna mō ngā whakahaeretanga o ia rā o te kāwanatanga.
Te arotake ā-tau
Ko te whakatātare a te Whare Paremata me āna komiti i te whaihua i te tau kua pahure, me ngā whakahaeretanga o nāianei o ngā tari Kāwanatanga, ngā Āpiha o te Paremata, ngā hinonga Karauna, hinonga o te rāngai Kāwanatanga me ngā rōpū tūmatanui.
Tuaritanga
Ko ngā Tuaritanga he whakaaetanga ā-ture ka tukuna e te Paremata ki te Karauna, ki tētahi Tari o te Paremata rānei kia whakamahi i ngā rauemi tūmatanui. Ko te nuinga o ngā tuaritanga ka whakatakotoria ki ngā Ture Tuaritanga (Appropriation Acts).
Pire Tuaritanga
He pire nā te Kāwanatanga ka tono kia whakamanatia e te Paremata te whakapau moni tūmatanui, te whai taumahatanga rānei. Ka whakaaturia ngā taipitopito o ngā mahere whakapaunga a te Kāwanatanga i ngā pepa e tukuna ana i te taha o ia Pire Tuaritanga. (Tirohia: Whakatau Tata).
Rawa
He rauemi e whakahaeretia ana e tētahi hinonga. Ko te rauemi he mea he pitomata ratonga tōna, he āheinga rānei ki te whakawhanake painga ōhanga.
Takenga
Ngā moniwhiwhi, utu, rawa, taumahatanga hoki kua matapaetia mō te tuari pūtea o tēnei tau, me te matapae mō ngā tau pūtea e whā kei te haere mai.
Whakapaunga takenga
Te taumata whakapaunga kei roto i ngā Tuaritanga mō tētahi o ngā momo whakapaunga (hei tauira, te Tuari Pūtea Mātauranga).
Pire
Tētahi ture marohi, mā te Whare Paremata e whakaaroaro pea.
Rahinga penapena
He pūteā penapena kua tautohua i tētahi arotakenga o ngā rahinga whakapaunga me ngā pūtea kāingarua hei wāhanga o ngā whakataunga o te Tahua 2024, me te arotahi motuhake ki ngā mahi uara iti, ngā mahi kāore i te hāngai ki ngā whāinga matua a te Kāwanatanga, me ngā mahi kore waiwai o ngā tari o muri, tae ana ki ngā whakapaunga mō ngā kaikirimana me ngā mātanga ā-waho.
Te Tahua
Te tukanga hei whakarite, hei hopu i ngā kōrero mō ngā kaupapahere ohaoha me ngā mahere whakapaunga a te Kāwanatanga mō ia tau, ka hua mai te tukunga o tētahi Pire Tuaritanga me te tukunga o te tauākī Tahua.
Te Tiro Wawe ki te Tahua
Ko Te Tiro Wawe ki te Tahua tētahi tirohanga whānui o ngā pārongo Tahua, kei roto ngā kaupapa matua mā ngā hunga arapāhō, mā te marea hoki. Ka whakarāpopotohia ngā whakataunga whakapaunga a te Kāwanatanga me ngā kaupapa matua o roto i Te Whaikōrero Tahua, te puka Tahua Toiora me Te Whakahounga Ōhanga, Moni Tūmatanui hoki o te Tahua.
Te Whakahounga Ōhanga, Moni Tūmatanui hoki o te Tahua
Kei roto i te Te Whakahounga Ōhanga, Moni Tūmatanui hoki o te Tahua, arā, te Budget Economic and Fiscal Update (BEFU) ngā matapae ōhanga a Te Tai Ōhanga, me ngā matapae tauākī pūtea a te Kāwanatanga, tae ana ki ngā hīraunga ahumoni o ngā whakataunga a te Kāwanatanga me ētahi atu pārongo e hāngai ana ki te tirohanga whakamua mō te moni tūmatanui me te ōhanga. Ka matapakitia hoki i roto i te BEFU ngā tūraru matua ki ngā matapae ōhanga me te moni tūmatanui.
Te Rā Tahua
Ko tēnei te rā ka tohua e te Minita Ahumoni, ka whakaaturia te Tahua e te Kāwanatanga, ā, ka tukua te Tauākī Tahua.
Te Tauākī Kaupapahere Tahua
He pepa ka whakapuakina e te Minita Ahumoni i ngā marama tata i mua i te Tahua, hei āhuahua i te Tahua me ngā whāinga kaupapahere o roto. Ka arotake te Komiti mō te Ahumoni me te Whakapaunga i te Tauākī Kaupapahere Tahua, ā, ka pūrongo atu ki te Whare Paremata (ka whakatairite ki te Tauākī Tahua).
Te Whakatakinga Tahua
He tauākī Te Whakatakinga Tahua mā te Minita Ahumoni e kōrero ā te tīmatanga o te tautohetohe Tahua a te Paremata. Ko te arotahi matua o te tauākī ko te tūnga whānui o te moni tūmatanui me te ōhanga, ko ngā whāinga kaupapahere matua o te Kāwanatanga, ā, me pēhea aua whāinga matua e whai pūtea.
Whakapaunga pūrawa
Ngā whakapaunga nā te hoko rawa, nā te whakawhanake rawa rānei (tae ana ki ngā rawa kikokiko, rawa tūrehurehu rānei, ngā rawa ahumoni me te mana pupuri i ngā hinonga).
Te Tauine Utuhoko (CPI)
Ko te tauine ō-kawa o Tatauranga Aotearoa hei ine i te pāpātanga o te whiti o ngā utu o ngā rawa me ngā ratonga e hokona ana e ngā kāinga. Kāore ngā inenga matua, tūāpapa rānei o te pikinga utu e aro ana ki ngā nekehanga utu mōrahi, whakarangirua rānei, ka paku rānei te aro atu.
Pēhanga Utu
He pūtea anō e hiahiatia, nā te kaha o te popono i ngā ritenga kaupapahere o nāianei, nā ngā āhuatanga pērā ki te piki o te tipu o te taupori, ngā nekehanga o te hangapori, te pikinga utu ki te rato, ki te whakatūturu rānei i te tuku ratonga nā ngā āhuatanga mākete o waho (hei tauira ko te pikinga utu) o ngā whakataunga utu mahi ngātahi, ngā pēhanga pikinga utu, ki te kawe rānei i tētahi herenga ā-ture, herenga waeture rānei.
Iho Karauna
He rāngai pūrongo, kei roto te Karauna, ngā tari kāwanatanga, ngā Tari o te Pāremata, Te Kaitiaki Tahua Penihana Kaumātua o Aotearoa (NZS), Te Pūtea Matua hoki.
Whakapaunga Iho Karauna
Ngā whakapaunga moni o ia rā (hei tauira, te utu mahi mō ngā kaimahi kāwanatanga, ngā utu ahumoni, te ū ki te waonga ā-motu te aha atu hoki) ka kore ngā rawa ōkiko e whakawhanaketia, e hokona rānei e te Iho Karauna. He inenga tāpiripiri tēnei o ngā utu whakapaunga, ā, kei roto ngā whakapaunga moni-kore, hei tauira, ko te hekenga uara o ngā rawa ōkiko.
Whiwhinga Iho Karauna
Ko te nuinga he whiwhinga tāke e kohia ana e te Kāwanatanga, heoi, kei roto hoki ngā whiwhinga moni haumitanga, te hoko atu o ngā rawa me ngā ratonga me ētahi atu whiwhinga moni o te Iho Karauna.
Te Anganga Ōhanga
He whakaahua kua whakataungia mō te ōhanga e tinga ana ka hua mai ā te wā heke. Kei roto i te anganga ngā tohu ōhanga kua matapaetia, pērā ki te tapeke wāriu hokonga (GDP – tae ana ki ngā wāhanga nui o te tapeke wāriu hokonga), ngā utu hokohoko, te koremahi me te whaimahi, me te tūnga taurite pūtea o nāianei o te tapeke utuutu.
Ngā Whakatau Tata mō ngā Tuaritanga
He tauākitanga whai taipitopito mō ngā marohi a te Kāwanatanga me pēhea te whakapau moni tūmatanui a ngā tari me ngā hinonga anō, te uru ki ngā taumahatanga hoki mō tētahi tau pūtea. Me tuku te whakaaetanga mō te whakapaunga mā tētahi Pire Tuaritanga.
Tau pūtea
Te tau, e ai ki ngā ritenga mō te ahumoni tūmatanui, arā, ko te wā ka tīmata i te 1 Hōngongoi o tētahi tau ā-maramataka ki te Pipiri o te tau e whai ake.
Rawa ahumoni
Tētahi rawa ahakoa he moni tūturu, tētahi tūtanga pakihi nō tētahi atu hinonga (ngā hea), tētahi tika ā-kirimana ki te whiwhi moni, hea rānei (ngā tāke kia utua mai me ngā tāke ACC), tētahi tika rānei ki te whakawhiti i tētahi rawa ahumoni, tētahi taumahatanga rānei i runga i ngā tūtohu pai (pikitanga o ngā pāpātanga/derivatives).
Taumahatanga Ahumoni
Tētahi taumahatanga, he herenga ā-kirimana kia utua ki te moni (he tāka kāwanatanga, nama kia utua atu rānei), ko te tika rānei kia whakawhiti i tētahi rawa ahumoni, tētahi taumahatanga rānei i runga i ngā tūtohu taumaha (te heke o ngā pāpātanga).
Whakamaunga atu Moni Tūmatanui (wā poto)
He tohu o ngā take whakamaunga atu o te Kāwanatanga mō ngā whakapaunga whakahaere, ngā moniwhiwhi whakahaere me te pānga o ōna whāinga ki te tapeke whakahaere, ngā nama, me te tōpūtanga uara o ngā rawa mō ngā tau e toru kei te haere mai (neke atu rānei). He herenga a ēnei whakamaunga kei raro i te Public Finance Act 1989 (PFA).
Whāinga Moni Tūmatanui (wā roa)
Ko ngā whāinga wā roa a te Kāwanatanga mō ngā whakapaunga whakahaere, ngā moniwhiwhi whakahaere, te tapeke whakahaere, te noho nama me te tōpūtanga uara o ngā rawa, e herea ana e te PFA. Me hāngai tonu ngā whāinga ki ngā mātāpono o te whakahaere moni tūmatanui tōtika e whakaahuatia ana i te PFA, ā, me hāngai tonu ki te wā kia 10 tau (neke atu rānei).
Tirohanga whakamua mō te moni tūmatanui
Te tirohanga a Te Tai Ohanga ki te whaihua ahumoni me te tūranga ahumoni a te Kāwanatanga i tēnei tau me ngā tau pūtea e whā kei te haere mai (te wā matapae). Kei roto i te tirohanga whakamua he matapae mō ngā tohu moni tūmatanui matua, pērā i te whiwhinga iho Karauna, whakapaunga iho Karauna, te tapeke whakahaere, OBEGAL, me ngā nama iho Karauna.
Te Kaupapa Moni Tūmatanui Toitū
Te hōtaka mahi tau-maha a te Kāwanatanga, e aro ana ki te whakapiki i te uara me ngā hua i ngā whakapaunga tūmatanui, mā te whakamahi i ngā pārongo pai ake ki te whakaarotau i ngā rauemi ki ngā mahi uara nui, ki te whakapūmau i tētahi tirohanga whakamua mō te moni tūmatanui, mā te whakatautika ake i ngā whiwhinga me ngā whakapaunga, me te whakaarotau i te manawaroa o te pūnaha moni tūmatanui i roto i ngā whakataunga.
Tapeke Wāriu Hokonga (GDP)
He inenga o te tāpiritanga-uara o ngā rawa me ngā ratonga katoa e whakaputaina ki Aotearoa. Mā ngā panonitanga GDP e inehia ai te tipu haere, te raungaiti haere rānei o ngā mahi ōhanga, o ngā putanga hoki. Ka taea te ine i te GDP i runga i te tūāpapa o te whakapaunga moni, te putanga rawa rānei, ā, i runga hoki i ngā uara tūturu, uara mati rānei.
Tukunga Tāke Kaiwhiwhi Motuhake (Independent Earner Tax Credit/IETC)
He tukunga tāke te IETC, tae ana ki te $10 ia wiki te uara, e āhei ana mō te hunga he $24,000 ki te $70,000 te whiwhinga i tētahi tau tāke (i muri mai i ngā panonitanga o te Tahua 2024). E wātea ana tēnei mō te hunga kāore e māraurau ana mō ngā tukunga tāke Working for Families, ā, kāore hoki rātou e whiwhi ana i tētahi takuhe matua, penihana kaumātua o Aotearoa, penihana Pāraeroa, i tētahi pūtea ōrite nō tāwāhi rānei.
Whakakaupapa Ahumoni
He marohi kaupapa, he pānga tōna ki te ahumoni, ka whakaaturia ki ngā Minita i waenga i te tukanga tahua. Ko aua kaupapa e whakaaetia, e tautokona hoki e ngā Minita, ka pūrongohia i roto i ngā Whakarāpopoto o ngā Whakakaupapa Ahumoni kei roto i ngā puka Tahua e tukuna ana.
Tukunga Tāke Whaimahi (In-Work Tax Credit/IWTC)
He pūtea te IWTC mō ngā whānau kei a rātou he mahi e utua ana, kei a rātou hoki he tamariki (ko te rahi o te whiwhinga ka hāngai ki ētahi āhuatanga whānui). He wāhanga tēnei o tētahi huinga whānui o ngā tukunga o Working for Families. Ka wātea tēnei mō te hunga kāore i te whiwhi i tētahi takuhe ka whakamātauria te whiwhinga, tētahi pūtea ākonga rānei.
Imprest Supply Act
He Ture e aro ana kia tukua ki te Kāwanatanga te mana taupua kia utua ngā whakapaunga moni, whakapaunga pūrawa hoki i mua i te whakaaetanga ki ngā marohi āmiki mō te whakapaunga i tētahi Pire Tuaritanga.
Ngā tohu moni tūmatanui matua
He tohu e whakamahia ana ki te ine i te ahunga whakamua o te rautaki moni tūmatanui a te Kāwanatanga, e ai ki ngā whāinga moni tūmatanui wā roa, me ngā whakamaunga atu moni tūmatanui wā poto.
Te Māpua Hunga Mahi
Te putanga mō ia waetahi mahi (ka inehia ai pea ngā tāuru hei hāora mahi, hei kaute o ngā kaimahi rānei).
Ōhanga whārahi
Ka hāngai ki te whaihua, te hangahanga, te whanonga me te whakatau-whakaaro o te ōhanga whānui.
Tukunga Tāke Whānau Mōkito (Minimum Family Tax Credit/MFTC)
Ko te Tukunga Tāke Whānau Mōkito tētahi pūtea e whakaū ana ka eke te moniwhiwhi o ngā whānau moniwhiwhi-iti ki tētahi pūtea mōkito, ina tutuki ai ngā herenga haora mahi whai-utu o te matua, te whaea, ngā mātua rānei. He wāhanga tēnei o te huinga whānui o ngā pūtea Working for Families, ā, ka wātea ki ērā tāngata kāore i te whiwhi i ngā penihana ka whakamātauria te whiwhinga, i tētahi pūtea mō ngā mātua, i tētahi penihana tamariki o Te Tira Ahu Ika A Whiro (Veteran Affairs New Zealand) rānei.
Tāpiritanga Uara Tau-maha (Multi-year Capital Allowance/MYCA)
Ko te tāpiritanga uara te rahinga pūtea tāpiri ka tukuna ki te hoko i ngā rawa e whakapiki ake ai te uara o te ripanga kaute o te Karauna, hei tauira, ko te haumitanga ki ngā rawa tūāhanga pērā i ngā kura me ngā hōhipera. Ko te MYCA tētahi momo kōpaki ka āmio haere i ngā tau e whā mō ngā haumitanga rawa hou.
Te Tuku Pūtea Tau-maha
Mā ngā ara tuku pūtea tau-maha ki te tuku pūtea, ka tuku takamua ētahi o ngā pānga tukunga o ngā whakataunga Tahua ki ngā tāpiritanga whakahaere o ngā Tahua kei te haere mai. Ka whakaheke tēnei i ngā tukunga whakahaere a ngā Tahua o ngā tau kei te heke mai, nā te mea kua whakatauria kētia ētahi o ngā whakataunga pūtea.
Te tōpūtanga nama iho-Karauna
Mā te tōpūtanga nama iho-Karauna e tuku pārongo mō te toitū o ngā moni tūmatanui a te Kāwanatanga, ā, ka whakamahia e ētahi o ngā tari tirotiro o tāwāhi i ā rātou whakataunga mō te pae taurewa o tētahi whenua. Ka whakaatu i te tapeke nama kua tukuna e te Karauna, atu i ngā rawa ahumoni iho-Karauna ka tangohia (hāunga ko ngā tukunga whakamua me ngā rawa ahumoni e puritia ana e Te Kaitiaki Tahua Penihana Kaumātua o Aotearoa). Kāore i roto ngā rawa ahumoni tukunga whakamuā me ngā rawa ahumoni a Te Kaitiaki Tahua Penihana Kaumātua o Aotearoa nā te mea he māngohe iho, ā, ka whakaritea (rānei) ēnei mō ngā take kaupapahere tūmatanui, ehara mō ngā take e hāngai ana ki ngā whakahaeretanga ahumoni o te kāwanatanga.
Te tōpūtanga nama
Mā te tōpūtanga nama e tuku pārongo mō te toitū o ngā pūkete pūtea o te Kāwanatanga. Ka whakaahua te tōpūtanga nama i ngā mino o te Karauna Matua me ngā hinonga Karauna, tango i ngā rawa ahumoni a te Karauna Matua (tae ana ki ngā pūtea tuku whakamua). Kei roto hoki ngā rawa ahumoni me ngā mino a Te Kaitiaki Tahua Penihana Kaumātua o Aotearoa (NZS).
Ko te tōpūtanga uara ka riro i te Karauna
Ka whakaahua i te wāhanga o ngā rawa katoa tango i ngā taumahatanga o te Kāwanatanga ka riro i te Karauna. Kāore i roto ngā whaipānga teina o aua rawa me aua taumahatanga (arā, te wāhanga ka riro i ngā kaiwhaipānga kē i roto i ngā kamupene mana-pupuri-whakauruuru).
Tapeke whakahaere
Ka whakaahua i te OBEGAL (titiro ki raro nei) tāpiri i ngā pikinga tapeke, tango i ngā moningaro. Kei roto i te tapeke whakahaere ngā pikinga me ngā ngaronga moni kāore i pūrongotia torotika ai hei nekehanga tōpūtanga uara. He mea whakaaweawetia ngā pānga o ngā pikinga me ngā ngaronga ki te tapeke whakahaere e te taurangi o te mākete i te wā poto, me ngā whakahounga uara o ngā taumahatanga wā-roa.
Te tapeke whakahaere i mua i ngā pikinga me ngā moningaro (OBEGAL)
Ka whakaahua i te tapeke whiwhinga a te Karauna, tango i te tapeke o ngā whakapaunga a te Karauna, hāunga te wāhanga nō ngā rōpū whaipānga teina. He pai ake pea te OBEGAL i te tapeke whakahaere hei inenga whaihua mō te tūāpapa kaitiakitanga nā te mea kāore ngā manei o te mākete e uru ana ki te tātaitanga.
Ngā whakapaunga whakahaere
Ngā whakapaunga moni o ia rā (hei tauira, te takuhe tokoora, te utu mahi mō ngā kaimahi kāwanatanga, ngā utu ahumoni, te ū ki te waonga ā-motu te aha atu hoki) hāunga ko ngā whakapaunga pūrawa mō te hanga, te hoko rānei i ngā rawa ōkiko. Tae ana tēnei ki ngā whakapaunga moni-kore, hei tauira, ko te hekenga uara o ngā rawa ōkiko.
Matapae roa
Ka hāngai ngā matapae roa ki tua i te matapae rima-tau, ā, ka ahu mai i ngā matapae ōhanga wā roa, me ngā moni tūmatanui wā roa. Hei tauira, kei ngā matapae roa, he pūmāramarama, kāore he tāruarua ohaoha, ā, ka noho pūmau ngā pāpātanga huamoni, pikinga utu, koremahi hoki.
Public Finance Act
Ko te Public Finance Act te ture e whakatakoto ana i ngā tūāpapa o te anga ture, mā reira te āheinga o te Kāwanatanga ki te mino pūtea, ki te whakapau pūtea tūmatanui rānei. Kei roto ngā herenga pūrongo hei whakaū i te mahea me te noho haepapa o ngā mahi o te Karauna e whakaaweawe ana i te ahumoni tūmatanui.
Whakaarotau anō
Kei roto i te tukanga Tahua, ko tēnei te whakawhiti o ngā pūtea tūturu, mai i tētahi wāhi ki tētahi atu.
Toenga Penapena
Ko ēnei te whakaheke i ngā utu, i ngā whakapaunga rānei i ngā rahinga pūtea.
Kōmiti whiriwhiri
Tētahi kōmiti, kua herea te tokomaha o ngā mema ki tētahi kaute noa ana. Ko te nuinga o ngā komiti, he komiti whiriwhiri ā-kaupapa, ā, kei ia komiti tōna ake kaupapa.
Whakatautata tāpiri
He tauākī o ngā tapeke atu anō ka whakapaungia i tēnei tau pūtea e ngā tari Kāwanatanga, Āpihā o te Pāremata, hinonga Karauna, hinonga o te rāngai Kāwanatanga me ngā rōpū tūmatanui, tāpiri atu i ngā taipitopito whakapaunga o roto i ngā Whakatau tata. He herenga kia whakaaetia ēnei whakapaunga e tētahi Pire Tuaritanga, arā, e tētahi Appropriation Bill.
Pūtea kāingarua kua tūtohua
Ko te pūtea kāingarua kua tūtohua ko ngā pūtea kua tāpuitia mō tētahi kaupapa motuhake, ā, ka pupurutia ki te pūtahi, arā, kāore e tuaritia ana ki ngā rahinga pūtea. Ka whakamahi pea Te Tai Ōhanga i ngā pūtea kāingarua kua tūtohua hei utauta kaupapahere mō ngā kaupapa e matapaetia ka whiwhi pūtea, engari kei te tārewa tonu ētahi o ngā mahi i mua i te tuaritanga pūtea.
Ētahi atu ara penapena, ara moniwhiwhi hoki
Ētahi kaupapahere, kaupapa rānei kua arotakengia, ko te whāinga kia whakakapia, kia whakairia rānei. I tautohua ētahi e te Kāwanatanga mō te arotake i mua i te Tahua 2024, ā, i hāpaitia e ngā tari i te tukanga tāpae whakakaupapa o Tahua 2024.
Te Tiro Wawe ki te Tāke
Ko Te Tiro Wawe ki te Tāke tētahi tirohanga whānui o ngā panonitanga tāke kua whakaaetia i te Tahua 2024, kei roto ngā kaupapa matua mā ngā hunga arapāhō, mā te marea hoki.
Whiwhinga tāke
Ko te ine-tāpiripiri, ehara ko te inenga moni ukauka, mō te tāke. He inenga o te tāke mō tētahi wā, ahakoa kua utua kētia, kāore anō kia utua rānei.
Tapeke Karauna
Kei roto i tēnei te Iho Karauna (tirohia ki runga nei) me ngā hinonga Karauna, hinonga Kāwanatanga me ngā hinonga e whakahaeretia ana e te Government Reporting Entity (e tautuhia ana i Te Whakahounga Ōhanga, Moni Tūmatanui hoki o te Tahua/BEFU).
Ngā Tuari Pūtea
Ko te huritao a te Pāremata i ngā ture e pā ana ki ngā haonga, ka whakarōpūngia ngā haonga ki roto i ngā ‘Tuari Pūtea’. I te nuinga o ngā wā, ka whakarōpūngia ngā tuaritanga o te ‘Tuari Pūtea’ ki ngā rōpū e hāngai ana ki ngā haepapa manatū o tētahi Minita (hei tauira, kei roto i te Tuari Pūtea Hauora (Vote Health) ngā tuaritanga katoa kei raro i te haepapa o te Minita o te Hauora).
Tuari Pūtea (Whakatau tata)
Ko tētahi wāhanga o te Pire Tuaritanga kei roto ngā āmiki e pā ana ki te mana whakapau pūtea tūmatanui, ki ngā utu ka riro i tētahi wāhanga rānei. Hei tauira, ko te Tuari Pūtea Hauora.
Te tau ka mutu
Kei roto i ngā kauwhata me ngā ripanga o tēnei puka, ka rerekē te whakamahi o te angawā. Ka hāngai ētahi o ngā ripanga ki te tau tāke (31 o Poutūterangi), ko ētahi atu ka hāngai ki te mutunga o te tau ahumoni o te Kāwanatanga (30 o Pipiri). Hei tauira, ki te kore he kōrero kē, mō ngā tau 2023/22, 2024 rānei, ka hāngai aua kōrero ki te tau ka mutu i te 30 o Pipiri.